Οι ασθένειες, η φύση τους αλλά και οι επιπτώσεις τους στους ανθρώπους αλλά και στην οικονομία και κοινωνία δεν είναι ίδιες, αλλάζουν σε κάθε εποχή ως αποτέλεσμα κοινωνικών και περιβαλλοντικών συνθηκών, σχέσεων και αξιών. Συνθήκες ζωής, περιβαλλοντικοί παράγοντες, διατροφικές στάσεις, κοινωνικές σχέσεις επηρεάζουν όχι μόνο την έναρξη μιας λοιμώδους ασθένειας και επιδημίας αλλά και την δυνατότητα διάδοσής της, ενώ διαμορφώνουν διαφορετικές συνθήκες για τις επιπτώσεις ακόμα και την ίδια ιστορική εποχή, όχι μόνο ως αποτέλεσμα των υγειονομικών και τεχνολογικών συστημάτων και υποδομών. Αποτελεί κοινή παραδοχή ότι οι πανδημίες διαχρονικά δεν επηρέαζαν όλες τις κοινωνικές ομάδες με ενιαίο τρόπο. Τα ιστορικά δεδομένα από προηγούμενες πανδημίες και άλλες καταστάσεις υγειονομικών κρίσεων είναι ιδιαίτερα αποκαλυπτικά.

Η ύπαρξη επιδημιών που συνδέονταν με διαλείποντες πυρετούς καταγράφεται σε παπύρους της Αιγύπτου και σε παλαιά κινεζικά και ινδικά βιβλία. Τότε εκλαμβάνονταν ως τιμωρίες από τις παραβάσεις των θείων νόμων εκ μέρους των ανθρώπων. Όταν, π.χ., οι Σουμέριοι επινόησαν τον τροχό και μετακινούνταν ευκολότερα σε μακρινές περιοχές ασκώντας εμπόριο, εκτέθηκαν σε κινδύνους από άγνωστους μικρο-οργανισμούς και εξέθεσαν ανοσοποιημένους αθώους λαούς στη βακτηριολογική πανίδα που χαρακτήριζε τους πυκνούς πληθυσμούς των ανθρώπων και των ζώων τους.

Ένα ευρύ κύμα μεταφοράς επιδημιών γίνεται με τις Σταυροφορίες. Όταν οι Σταυροφόροι έφτασαν στην Ανατολή, πρακτικά, αναγκάστηκαν να υποστούν ένα είδος «εξοικείωσης». Έπρεπε, δηλαδή, κάποιοι να προσβληθούν, να επιβιώσουν από τις μολύνσεις και να βρουν modi vivendi με τους μικροοργανισμούς της Ανατολής και τα άλλα παράσιτα. Μόνο μετά από αυτή την περίοδο θα μπορούσαν να πολεμήσουν τους Σαρακηνούς. Χάθηκε όμως πολύς χρόνος και δυναμικό, με συνέπεια το θάνατο δεκάδων χιλιάδων ατόμων.

Μέχρι τα μέσα του 20ού αιώνα η εποχή των μεταδοτικών ασθενειών θεωρούνταν ότι είχε τελειώσει. Αντίθετα, η άνοδος του μέσου όρου ηλικίας φούντωσε τις ασθένειες του πολιτισμού. Όμως, ύστερα από δεκαετίες μείωσης της θνησιμότητας από μεταδοτικές ασθένειες στις ΗΠΑ, η τάση αντιστράφηκε τις τελευταίες δεκαετίες. Η καμπύλη θνησιμότητας έπεφτε ως το 1975 αλλά κατόπιν άρχισε να ανεβαίνει. Από το 1975, άρχισαν να εμφανίζονται με ρυθμό πρωτοφανή νέες ασθένειες, κυρίως από νέους ιούς. Σήμερα, βρισκόμαστε στην τρίτη εποχή των ανθρώπινων ασθενειών που ξεκίνησε πριν από 30-40 χρόνια.

Στο μεταξύ, η άνοδος της ανθρώπινης δραστηριότητας αλλάζει το τοπίο επηρεάζοντας και τις επισφάλειες στην υγεία μας. Συνεχίζεται η εντατικοποίηση στη γεωργία και κυρίως στην κτηνοτροφία, χάρη σε πρόσθετες πρακτικές. Τα περιβαλλοντικά δεδομένα άλλαξαν, μαζί και η γενική κατάσταση του περιβάλλοντος. Αυξήθηκαν εκρηκτικά οι κεραίες μετάδοσης σημάτων των τηλεπικοινωνιακών τεχνολογιών καθώς και ακτινοβολιών, και επίσης επηρεάζεται η ιδιοσυστασία του περιβάλλοντος.

Σύμφωνα με τον ΟΗΕ, οι δύο μεγαλύτερες απειλές που αντιμετωπίζει η ανθρωπότητα είναι η κλιματική αλλαγή και οι αναδυόμενες μεταδοτικές ασθένειες. Το 2020 θα το θυμόμαστε για πάρα πολλά πράγματα. Κυρίως όμως, θα το θυμόμαστε για τον βίαιο τρόπο με τον οποίο άλλαξε την αντίληψη των πραγμάτων τόσο σε προσωπικό, όσο και σε επιχειρηματικό επίπεδο. Είναι βέβαιο πως για τα επόμενα αρκετά χρόνια η ανθρωπότητα θα τοποθετεί την φετινή χρονιά ως ορόσημο, ουσιαστικά οι συζητήσεις μας θα περιστρέφονται στην προ-COVID 19 και στην μετά-COVID 19 εποχή.

Η πρακτική της καραντίνας ξεκίνησε τον 14ο αιώνα στη Βενετία, σε μια προσπάθεια να προστατευθούν οι παράκτιες πόλεις από επιδημικές παθήσεις. Οι προσεκτικές αρχές του λιμένα της Βενετίας απαίτησαν τα πλοία που φθάνουν εκεί από μολυσμένα λιμάνια να αγκυροβολήσουν για 40 ημέρες προτού προσεγγίσουν το λιμάνι. Έτσι εξηγείται η προέλευση της λέξης καραντίνας: από την ιταλική «quaranta giorni», δηλαδή «40 ημέρες».

Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η πρόνοια για την προστασία των εργαζομένων που ανήκουν σε ευπαθείς ομάδες. Η εμπειρία της απομακρυσμένης εργασίας μας δίδαξε πολλά όμως δεν έχει εφαρμογή σε όλες τις επιχειρήσεις. Κατά συνέπεια οι διοικήσεις πρέπει να αποφασίσουν εάν θα προχωρήσουν ίσως και σε ρηξικέλευθες τεχνικές ή/και οργανωτικές αλλαγές του τρόπου εργασίας για την προστασία των εν λόγω εργαζομένων.

Έχουμε την τύχη να ζούμε σε μια εποχή κατά την οποία δεν υπάρχει σχεδόν καμία ασθένεια που να μην ξέρουμε πώς να την καταπολεμήσουμε. Ακόμη και στην περίπτωση αιφνιδιασμού, όπως πρόσφατα συμβαίνει με τον COVID-19, βλέπουμε τον τρόπο που αντιδρά η διεθνής κοινότητα για την αποτελεσματική καταπολέμησή του, κυρίως με τα εμβόλια νεότερης τεχνολογίας (mRNA).

Η λήψη μέτρων από την πλευρά της πολιτείας δεν αρκεί από μόνη για την αποτελεσματική προστασία της δημόσιας υγείας και συγκεκριμένα την αντιμετώπιση της πανδημίας, αλλά προϋποθέτει την ενεργοποίηση της ατομικής ευθύνης του καθενός. Η προστασία της δημόσιας υγείας στην εποχή μας απαιτεί, κατά συνέπεια, μια ολοκληρωμένη προσέγγιση για όλους τους παράγοντες που μπορεί να την επηρεάζουν. Η πολιτική για την δημόσια υγεία σε μια εποχή αυξημένης επικινδυνότητας, οικολογικής και κλιματικής κρίσης αλλά και παγκοσμιοποίησης πρέπει να διαπερνά όλες τις άλλες πολιτικές οριζόντια: οικονομικές, κοινωνικές, εκπαίδευσης, τουρισμού, μεταφορών, διατροφής, γεωργίας, βιομηχανικής παραγωγής, στέγασης, κοινωνικής ένταξης, τεχνολογίας, προστασίας προσωπικών δεδομένων κ.ά. Η επόμενη μέρα μετά την πανδημία θα είναι διαφορετική και αποτελεί χρέος όλων μας να εγγυηθούμε πως μπορούμε να την κάνουμε πιο ασφαλή, καλύτερη, οικολογικά και κοινωνικά βιώσιμη.

Ο μεγάλος λοιμός της Αθήνας

«Ενώ ήταν υγιείς, τους έπιανε, ξαφνικά και χωρίς καμιά αφορμή, πρώτα ισχυρός πυρετός, κοκκίνισμα και φλόγωση των ματιών, και ο φάρυγγας και η γλώσσα γίνονταν κόκκινα σαν αίμα κι έβγαζαν ασυνήθιστη δυσοσμία. Κατόπιν, άρχιζε φτάρνισμα και βραχνάδα και ύστερα από λίγο ο πόνος κατέβαινε στα στήθη και συνοδευόταν από βήχα δυνατό. Κατέληγε στο στομάχι και προκαλούσε εμετό συνοδευόμενο από καταπόνηση του σώματος και σπασμούς. Το σώμα γέμιζε πληγές. Οι άρρωστοι ένιωθαν λαύρα και δεν ανέχονταν ρούχα. Πολλοί έπεφταν στα πηγάδια αναζητώντας δροσιά. Πέθαιναν την έβδομη ή την ένατη ημέρα. Αν επιζούσαν αρχικά, πέθαιναν αργότερα από εξάντληση».

Έτσι περιγράφει ο Θουκυδίδης τον λοιμό που έπληξε τους κατοίκους της Αττικής στα 430 π.Χ., δεύτερο έτος του Πελοποννησιακού πολέμου. Αν και νεότερες έρευνες ενοχοποιούν τον τυφοειδή πυρετό, τα συμπτώματα θυμίζουν πνευμονική πανώλη: Πανούκλα. Ξεκίνησε από την περιοχή της Νουβίας, στα νότια της Αιγύπτου, πέρασε στη χώρα του Νείλου κι απλώθηκε στην Αφρική. Από εκεί, προχώρησε στην Ασία, έπληξε το απέραντο βασίλειο των Περσών, έφτασε στη Μικρά Ασία κι έκανε απόβαση στη Λήμνο. Το πλήρωμα κάποιου καραβιού την κουβάλησε στον Πειραιά.

Μεταξύ των ετών 430-426 π.Χ., η πόλη – κράτος των Αθηνών επλήγη από μια μυστηριώδη και καταστρεπτική μάστιγα. Ιδιαίτερα μεταδοτική και συχνά θανατηφόρα, η εν λόγω ασθένεια μείωσε τον πληθυσμό των Αθηνών κατά 25%. Αν και το είδος της επιδημίας παραμένει άγνωστο, εν τούτοις πιθανές αιτίες θεωρούνται η βουβωνική πανώλη, η ευλογιά, η ιλαρά, ο άνθραξ, ο τύφος, ο ιός Έμπολα και η γρίπη. Ωστόσο τα συμπτώματα που εμφανίσθηκαν εκείνη την χρονική περίοδο στην Αθήνα, δεν ταιριάζουν ακριβώς με τα αντίστοιχα των εν λόγω επιδημιών στην σύγχρονη εποχή.

Μοναδική πηγή πληροφοριών σχετικά με τον λοιμό είναι ο Θουκυδίδης, ο οποίος αναφέρει ότι προσβλήθηκε και ο ίδιος από την ασθένεια καταγράφοντας μάλιστα λεπτομερώς τα συμπτώματα και τα αποτελέσματα της νόσου. Παρόλο όμως που η αντικειμενικότητα των αναφορών του τελεί υπό αμφισβήτηση, οι περιγραφές σχετικά με τα δεινά που υπέστησαν τα θύματα καθώς και οι επιπτώσεις της επιδημίας στην Αθηναϊκή κοινωνία παρουσιάζουν μεγάλο ιστορικό και ιατρικό ενδιαφέρον.

«Οι άνδρες προσβλήθηκαν πρώτοι, εμφανίζοντας έντονο πυρετό – πονοκέφαλο, καθώς και ερυθρότητα – φλεγμονή στα μάτια, …τόσο ο λαιμός, όσο και η γλώσσα αμέσως έγιναν κόκκινα και η ανάσα δύσοσμη» (Θουκυδίδης 2,49). Η περιγραφή του λοιμού από τον Θουκυδίδη υπάρχει στο δεύτερο βιβλίο της Ιστορίας του Πελοποννησιακού Πολέμου (431 – 404 π.Χ.) μεταξύ της Αθηναϊκής και της Πελοποννησιακής Συμμαχίας με επικεφαλής την Σπάρτη. Σύμφωνα με τον συγγραφέα, η επιδημία εμφανίσθηκε για πρώτη φορά στους Αθηναίους μετά το πρώτο έτος του πολέμου.

Ο Θουκυδίδης περιγράφει την ασθένεια να εξαπλώνεται στο σώμα του θύματος, προκαλώντας εμετό, σπασμούς, φουσκάλες, εξέλκωση των εντέρων, διάρροια και τελικά θάνατο. Όσοι άντεχαν μέχρι την 7η ημέρα οπότε και κορυφωνόταν η ασθένεια, οι πιθανότητες επιβίωσης αυξάνονταν, αλλά οι πόνοι ήταν αφόρητοι. Σε περίπτωση δε επιβίωσης τα σημάδια της επιδημίας ήταν τραγικά, καθώς οι επιζήσαντες είχαν χάσει άκρα, δάχτυλα ποδιών, μάτια, ή ακόμη και τα γεννητικά όργανά τους. (Θουκυδίδης 2,49).

Όταν φάνηκε η πραγματική έκταση και οδυνηρή φύση της επιδημίας, ο απελπισμένος και τρομοκρατημένος πληθυσμός, ενέδωσε σε βάρβαρες και ηδονιστικές παρορμήσεις, του τύπου «ούτε ο φόβος των θεών ή το δίκαιο των ανθρώπων θα μπορούσαν να την συγκρατήσουν» (Θουκυδίδης 2.53). Κορμιά ετοιμοθάνατων ανθρώπων στοιβάζονταν το ένα επάνω στο άλλο, ετοιμοθάνατοι περιφέρονταν στους δρόμους, οι μολυσμένοι εγκαταλείπονταν, τα έθιμα ταφής εξέλειπαν και γενικά η πόλη είχε βυθιστεί στο χάος.

Ο Θουκυδίδης αναφέρει «Χτύπησε ξαφνικά πρώτα τους Πειραιώτες και κάποιοι είπαν ότι οι Πελοποννήσιοι είχαν ρίξει δηλητήριο στις δεξαμενές τους. Δεν υπήρχαν όμως ακόμα βρύσες εκεί. Έπειτα, μεταδόθηκε στην Αθήνα, όπου πέθαιναν πολύ περισσότεροι», «ο χαρακτήρας της νόσου απεδείχθη υπεράνω κάθε περιγραφής και η βιαιότητα της επίθεσης, υπερέβαινε την ανθρώπινη φύση» (Θουκυδίδης 2,50). Πέθαιναν και τα πληρώματα στις αθηναϊκές τριήρεις που χτυπούσαν τα παράλια της Πελοποννήσου σε αντίποινα για την εισβολή στην Αττική. Πέθανε και ο Περικλής, ηγέτης των Αθηναίων. Τρόμαξαν οι εισβολείς κι έφυγαν. Ο λοιμός του 430 – 429 σάρωσε την Αττική και αφάνισε τον πληθυσμό της καθώς και οι αγρότες συνωστίζονταν πίσω από τα τείχη της Αθήνας για να γλιτώσουν από τους Σπαρτιάτες. Ήταν η πρώτη πανδημία που γνωρίζουμε να χτύπησε την Ελλάδα.

Αμφότεροι ιστορικοί και γιατροί, έχουν διατυπώσει πολλές εικασίες σχετικά με τη φύση του αθηναϊκού λοιμού. Αν και διαπιστώνονται προφανείς παραλληλισμοί με μεταγενέστερες επιδημίες όπως ο Μαύρος Θάνατος, η απουσία οιδημάτων που συνδέονται με τη βουβωνική πανώλη, καθώς και άλλα συμπτώματα, φαίνεται να αποκλείουν το εν λόγω βακτήριο. Ίσως μια πιο πιθανή εξήγηση μπορεί να βρεθεί στα παραδείγματα «επιδημιών σε παρθένο έδαφος» στις οποίες μια επιδημία η οποία έχει ήπια συμπτώματα σε μία ομάδα ανθρώπων, η ίδια επιδημία αποβαίνει καταστροφική σε άλλη ομάδα όταν αυτή δεν έχει εκτεθεί προηγουμένως σε αυτήν. Εν ολίγοις δεν έχει αποκτήσει αντισώματα. Από την στιγμή όμως που οι μόνες υπάρχουσες περιγραφές είναι αυτές του Θουκυδίδη, είναι μάλλον απίθανο να μάθουμε με βεβαιότητα την ταυτότητα του λοιμού.

Η ιατρική στην αρχαία Ελλάδα βασιζόταν στο χυμικό σύστημα (αίμα, ορμόνες, κ.λ.π.) σύμφωνα με το οποίο οι ασθένειες πιστεύονταν ότι προκαλούνταν λόγω ανισορροπίας μεταξύ των υγρών, ή χυμών του σώματος. Σύμφωνα με τον Ιπποκράτειο κώδικα, η επίτευξη σωστής ισορροπίας των χυμών, ήταν αυστηρά ατομική υπόθεση, που υπαγορεύονταν από τη φυσική ιδιοσυστασία του ασθενούς, τον τρόπο ζωής και το περιβάλλον.

Χρησιμοποιώντας ένα τέτοιο ατομικιστικό σύστημα, οι Έλληνες γιατροί δυσκολεύτηκαν να αντιμετωπίσουν τις επιδημικές νόσους, όπως η πανούκλα, η οποία έπληξε ασθενείς και υγιείς, άνδρες και γυναίκες, νέους και ηλικιωμένους από όλα τα κοινωνικά στρώματα, σύμφωνα με τις περιγραφές του Θουκυδίδη.

Επισημαίνεται ότι κατά την διάρκεια της επιδημίας έχασε την ζωή του ο Περικλής και μέλη της οικογενείας του. Επίσης εκείνη την χρονική περίοδο στην Αθήνα βρισκόταν ο Ιπποκράτης, ο οποίος συνεισέφερε σημαντικά στην αντιμετώπιση του λοιμού.

Μια θεωρία που υποστηρίζεται από αρχαίους συγγραφείς, ήταν ότι ο λοιμός προκλήθηκε από τον μολυσμένο αέρα. Ο Πλούταρχος τον 1ο αιώνα μ.Χ., 500 χρόνια αργότερα ισχυρίστηκε ότι ένας γιατρός, ονομαζόμενος Άκρων, θεράπευσε ορισμένα θύματα στην Αθήνα, με το άναμμα φωτιάς και τον καθαρισμό του μολυσμένου αέρα.

Ο Θουκυδίδης ωστόσο δεν αναφέρει τέτοιο περιστατικό, γράφοντας αντιθέτως ότι οι γιατροί δεν μπόρεσαν να αντιμετωπίσουν την πανούκλα και «η θνησιμότητα μεταξύ τους ήταν μεγαλύτερη διότι ήταν περισσότερο εκτεθειμένοι στην επιδημία» (Θουκυδίδης 2.47).

Στην λεπτομερή καταγραφή της επιδημίας, ο Θουκυδίδης αναφέρει ότι περιγράφει την πορεία και εξηγεί τα συμπτώματά της, ώστε οι μελλοντικές γενεές να έχουν «γνώση εκ των προτέρων, προκειμένου να την αναγνωρίσουν, σε περίπτωση που εμφανιζόταν ξανά» (Θουκυδίδης 2,49). Δυόμισι χιλιετίες αργότερα, η ταυτότητα και προέλευση του Αθηναϊκού λοιμού παραμένει μυστήριο, αλλά εξακολουθεί να συναρπάζει.

Η πανδημία χολέρας

Η πρώτη πανδημία χολέρας ξεκίνησε από τον Ινδία και εξαπλώθηκε σε πολλές γειτονικές περιοχές. Ήταν η πρώτη από τις επτά μεγάλες πανδημίες χολέρας που μέχρι σήμερα έχουν στερήσει τις ζωές σε εκατομμύρια ανθρώπους. Σύμφωνα με το Business Insider, ο Τζον Σνόου, ένας Βρετανός ιατρός, ανέπτυξε μεθόδους για την ανακοπή της πανδημίας και το 1854 κατάφερε να απομονώσει την πηγή της χολέρας σε μια αντλία νερού στο Σόχο του Λονδίνου. Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας έχει χαρακτηρίσει τη χολέρα ως την «ξεχασμένη πανδημία», τονίζοντας ότι το έβδομο ξέσπασμα, το 1961, συνεχίζεται μέχρι και σήμερα. Η χολέρα προκαλείται όταν καταναλώνεται τροφή ή νερό με συγκεκριμένα βακτήρια και πλήττει περισσότερο τις μη αναπτυγμένες χώρες.

Η χολέρα (γνωστή και ως Πτέρος ή Επιδημιακή χολέρα) είναι ένα νόσημα που προκαλείται από το βακτήριο Δονάκιο της χολέρας (Vibrio cholerae) και χαρακτηρίζεται από έντονη διάρροια, η οποία μπορεί να προκαλέσει σοβαρή αφυδάτωση. Οφείλεται στην κατανάλωση νερού, γάλακτος, ή τροφών που έχουν μολυνθεί εξαιτίας των ανθυγιεινών τρόπων λειτουργίας των συστημάτων ύδρευσης και αποχέτευσης. Η πρώτη πανδημία χολέρας (1817-1824), επίσης γνωστή ως η πρώτη πανδημία Ασίας της χολέρας ή η ασιατική χολέρα, ξεκίνησε κοντά στην πόλη της Καλκούτας και εξαπλώθηκε σε όλη τη Νότια και Νοτιοανατολική Ασία μέχρι τη Μέση Ανατολή, την Ανατολική Αφρική και τις ακτές της Μεσογείου. Ενώ η Χολέρα είχε εξαπλωθεί στην Ινδία πολλές φορές στο παρελθόν, αυτό το ξέσπασμα προχώρησε περισσότερο, έφτασε μέχρι την Κίνα και τη Μεσόγειο Θάλασσα πριν υποχωρήσει. Το αποτέλεσμα ήταν εκατοντάδες χιλιάδες άνθρωποι να χάσουν τη ζωή τους. Ήταν η πρώτη από πολλές πανδημίες χολέρας που πέρασαν από την Ασία και την Ευρώπη κατά τον 19ο και τον 20ο αιώνα. Αυτή η πρώτη πανδημία εξαπλώθηκε σε μια άνευ προηγουμένου περιοχή, επηρεάζοντας σχεδόν κάθε χώρα της Ασίας.

Η χολέρα ήταν ενδημική στον κάτω ποταμό του Γάγγη. Τις ώρες του φεστιβάλ, οι προσκυνητές συχνά προσβάλλονταν από την ασθένεια εκεί και το μετέφεραν πίσω σε άλλα μέρη της Ινδίας κατά την επιστροφή τους, όπου θα εξαπλωνόταν και θα υποχωρούσε. Το 1817 άρχισε να εξαπλώνεται έξω από το Δέλτα του Γάγγη. Μέχρι τον Σεπτέμβριο του 1817, η ασθένεια είχε φτάσει στην Καλκούτα στον κόλπο της Βεγγάλης και γρήγορα εξαπλώθηκε στην υπόλοιπη ήπειρο. Μέχρι το 1818 ξέσπασε στη Βομβάη, στη δυτική ακτή. Τον Μάρτιο του 1820 εντοπίστηκε στο Σιάμ, τον Μάιο του 1820 είχε εξαπλωθεί μέχρι την Μπανγκόκ και τη Μανίλα, την άνοιξη του 1821 έφτασε στην Ιάβα, το Ομάν και την Ανχάι στην Κίνα. το 1822 βρέθηκε στην Ιαπωνία, στον Περσικό Κόλπο, στη Βαγδάτη, στη Συρία και στον Καύκασο και το 1823 η χολέρα έφτασε στο Αστραχάν, τη Ζανζιβάρη και τον Μαυρίκιο. Η μετάδοση της νόσου τελείωσε το 1824, με ορισμένους ερευνητές να πιστεύουν ότι μπορεί να οφείλεται στον κρύο χειμώνα του 1823-1824, ο οποίος θα είχε σκοτώσει τα βακτήρια στην παροχή νερού. Οι συνολικοί θάνατοι από τη χολέρα παραμένουν άγνωστοι.

Αξίζει, επίσης, να αναφερθεί η μεγαλύτερη επιδημία χολέρας, που άρχισε το 1832. Επίκεντρό της κατέστη η Νέα Ορλεάνη, με 5.000 κρούσματα. Σε σύγκριση με τα ιστορικά προηγούμενα, ήταν επιδημία μικρής κλίμακας. Τη μνημονεύουμε, όμως, επειδή εγκαινίασε την εποχή των κρατικών μέτρων για τη δημόσια υγεία. Η βιομηχανική επανάσταση, μετά το δεύτερο μισό του 18ου αιώνα, δεν εξάλειψε τις επιδημίες, προστέθηκαν όμως στα ενδιαφέροντα της ιατρικής και άλλες ασθένειες, οι ασθένειες του πολιτισμού: διαβήτης, καρδιοπάθειες, καρκίνος κ.ά. Στο μεταξύ, το επόμενο μεγάλο κύμα εποίκων από τον Παλιό Κόσμο στην Αμερική τώρα πια διασχίζει τους ωκεανούς κυρίως με ατμόπλοια. Αυτό το νέο κύμα έφτασε χωρίς όπλα, αλλά ήταν τεράστιο: πάνω από 50 εκατομμύρια άτομα διέσχισαν τους ωκεανούς ανάμεσα στο 1820 και στο 1930. Τη νέα εποχή, όμως, είχαν αλλάξει και τα δεδομένα μετάδοσης των επιδημιών.

Μελετητές συγκεκριμένων περιοχών έχουν εκτιμήσει τον αριθμό των θανάτων. Για παράδειγμα, ορισμένοι εκτιμούν ότι η Μπανγκόκ μπορεί να έχει υποστεί 30.000 θανάτους από την ασθένεια. Στο Σεμαράνγκ, Ιάβα, 1.225 άνθρωποι πέθαναν σε 11 ημέρες τον Απρίλιο του 1821. Όσον αφορά την Ινδία, το αρχικά αναφερόμενο ποσοστό θνησιμότητας εκτιμάται σε 1,25 εκατομμύρια ετησίως, οπότε ο αριθμός των θανάτων ήταν περίπου 8.750.000. Ωστόσο, αυτή η έκθεση ήταν σίγουρα μια υπερεκτίμηση, όπως γράφει ο David Arnold: «Ο αριθμός των θανάτων το 1817–21 ήταν αναμφισβήτητα μεγάλος, αλλά δεν υπάρχουν στοιχεία που να δείχνουν ότι ήταν τόσο ομοιόμορφα όσο υποτίθεται ότι ο Moreau de Jonnès.  Στατιστικές συλλέχτηκαν από τον James Jameson για το ιατρικό συμβούλιο της Βεγγάλης έδειξε θνησιμότητα άνω των 10.000 σε αρκετές περιοχές. Παρόλο που η αναφορά ήταν περιγραμματική, για τις περιοχές Madras συνολικά η θνησιμότητα κατά τη διάρκεια του επιπέδου της επιδημίας φαίνεται να ήταν περίπου 11 σε 12 ανά 1.000. Εάν ο αριθμός αυτός εφαρμοζόταν σε ολόκληρη την Ινδία, με πληθυσμό περίπου 120-150 εκατομμύρια, ο συνολικός αριθμός των θανάτων δεν θα ήταν περισσότερο από ένα ή δύο εκατομμύρια.

Στα 1343, μια ομάδα Γενοβέζων εμπόρων επέστρεφε από την Κίνα, κουβαλώντας γούνες και μεταξωτά. Στην Κριμαία, τους χτύπησαν Τάταροι ληστές. Το καραβάνι των εμπόρων πρόλαβε να σωθεί στην οχυρωμένη πόλη, Κάφα. Οι Τάταροι την πολιόρκησαν. Για τρία χρόνια, η πόλη άντεχε. Κάποια στιγμή, οι πολιορκητές άρχισαν να πεθαίνουν. Πέθαιναν κι όσοι έθαβαν τα πτώματα. Δεν ήξεραν, τι συμβαίνει, αλλά εφάρμοσαν νέα τακτική: Αντί για βράχους, έβαλαν στους καταπέλτες τους πτώματα και τα εκσφενδόνισαν στην πόλη. Στα ξαφνικά, οι κάτοικοι της Κάφας άρχισαν να πεθαίνουν ο ένας μετά τον άλλο. Πέθαιναν και οι Τάταροι κι αποφάσισαν να λύσουν την πολιορκία. Ήταν ο πρώτος «βακτηριολογικός πόλεμος» στην ιστορία καθώς το όπλο ήταν η πανούκλα που φώλιαζε στα πτώματα. Οι Γενοβέζοι έμποροι μπήκαν σε πλοία και κίνησαν για τους προορισμούς τους: Γένοβα, Βενετία, Κωνσταντινούπολη. Η πανούκλα έκανε απόβαση στην Ευρώπη. Μέσα σε δυο χρόνια, από το 1346 ως το 1348, πέθαναν 25.000.000 άνθρωποι.

Στη Βασιλεία πέθαναν 4.000. Στο Φράιμπουργκ, το 25% των κατοίκων. Στο Ροστόκ, 9.000. Στη Φραγκφούρτη, 5.000. Στο Ανόβερο, 4.000. Στη Βρουνσβίκη, 6.000. Οι αρχές ανακάλυψαν «δηλητηριαστές». Στη Σιλεσία, 17 άτομα κάηκαν ζωντανά με την υποψία ότι προκαλούσαν τους θανάτους. Η επιδημία δεν ανακόπηκε. Στα 1604, δεν υπήρχαν αρκετοί ζωντανοί στη Φραγκφούρτη, να θάψουν τους νεκρούς. Στα 1629, μετρήθηκαν 86.000 νεκροί στο Μιλάνο. Και «όχι λιγότεροι από 500.000» στη Βενετία. Στα 1630 – 31, μόνο στη Βόρεια Ιταλία, πέθαναν ένα εκατομμύριο άνθρωποι.

Η Λέπρα

Προσβάλλει μόνο τον άνθρωπο αν και προέρχεται από ένα βακτήριο (mycobacterium leprae) που υπάρχει στα νεροβούβαλα. Αν και ήταν διαδεδομένη σε κάποιες περιοχές, στην Ευρώπη μεταδόθηκε κατά τον 11ο αιώνα. Οδήγησε σε μαζική απομόνωση πληθυσμών και στιγματισμό, ο οποίος έχει περάσει ακόμα και στην σύγχρονη στην γλώσσα “τον αποφεύγουν σαν λεπρό”, αν και σήμερα γνωρίζουμε ότι το 95% του πληθυσμού έχει φυσική ανοσία και η ασθένεια δεν μεταδίδεται τόσο εύκολα ακόμα και μέσα στην ίδια οικογένεια. Μάλιστα σε ορισμένες χώρες τον 12ο αιώνα υιοθετήθηκαν κανόνες που προέβλεπαν τη θανάτωση των λεπρών (σύμφωνα με απόφαση της Γ’ Συνόδου του Λατερανού της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας, το 1179, στον Καθεδρικό Ναό της Ρώμης υπό τον Πάπα Αλέξανδρο Γ’, με 302 συμμετέχοντες επισκόπους). Ο λεπρός οδηγούνταν σε έναν ανοικτό λάκκο, ένας παπάς διάβαζε τη νεκρώσιμη ακολουθία και στην συνέχεια θάβονταν ζωντανός. Η Ιερά Εξέταση τους βασάνιζε, απαγορεύονταν να κυκλοφορούν στο δρόμο, ενώ αποκλείονταν από κάθε κοινωνική εκδήλωση, ακόμα και ταφή σε νεκροταφείο. Σε άλλες περιοχές απομονώνονταν ή έπρεπε να φοράνε κουδούνια για να προειδοποιούν τον κόσμο να απομακρύνεται έγκαιρα από κοντά τους. Στην Ελλάδα, μεταφέρονταν στην Σπιναλόγκα, “το νησί των λεπρών” (1903-1957). Παρόλο ότι σήμερα τα κρούσματα έχουν εξαλειφθεί σε πολλές περιοχές του κόσμου και υπάρχει κατάλληλη θεραπεία, η λέπρα (η “νόσος του Χάνσεν” που ανακάλυψε τη θεραπεία της) εξακολουθεί να ταλαιπωρεί χιλιάδες ανθρώπους στη Νοτιο-ανατολική Ασία και κυρίως την Ινδία, την Αφρική και τη Λατινική Αμερική: 763.000 άνθρωποι νόσησαν το 2001, ενώ το 2005 ο αριθμός τους μειώθηκε, αλλά ακόμα ο αριθμός τους είναι σημαντικός (κάπου 300.000).

Ο Τύφος

Είναι ένα σύνολο μολυσματικών ασθενειών που κυρίως εμφανίστηκε μεταξύ των στρατευμάτων σε πολέμους, σε πλοία και φυλακές, γι’ αυτό ονομάστηκε και “πυρετός των στρατοπέδων” / ”camp fever” ή “πυρετός των πλοίων” / ”ship fever”.

Στον Αγγλικό Εμφύλιο Πόλεμο (1642–1651), στον Τριακονταετή πόλεμο (1618 – 1648), στους Ναπολεόντειους πολέμους (1803–1815), στον Αμερικάνικο Εμφύλιο καθώς και στον Α’ Παγκόσμιο και στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Οι πρώτες μεγάλες απώλειες ήταν μεταξύ των ισπανικών στρατευμάτων στην Γρανάδα το 1489 που μάχονταν εναντίον των Αράβων (20.000 θάνατοι από τύφο). Έπαιξε ρόλο και σε ποσοστό θανάτων στην διάρκεια του Μεγάλου Λιμού της Ιρλανδίας / An Drochsaol (1846-1849), είχε όμως εμφανιστεί και το 1816-1819 και τη δεκαετία του 1830.

Στη Β. Αμερική σκότωσε 20.000 άτομα το 1847, κυρίως Ιρλανδούς μετανάστες που ζούσαν σε κακές συνθήκες μέσα στα πλοία που τους μετέφεραν από την Ιρλανδία στη Β. Αμερική, στην προσπάθειά τους να ξεφύγουν από τον Μεγάλο Λιμό στη χώρα τους. Τα πλοία αυτά ήταν κατάμεστα από μετανάστες που είχαν στην διάθεσή τους ελάχιστο φαγητό και νερό και πολλοί πέθαιναν στην διάρκεια του ταξιδιού διασχίζοντας τον Ατλαντικό ή/και μετέφεραν την ασθένεια πρώτα στον Καναδά και από εκεί στις ΗΠΑ. Πολλές επιδημίες ξέσπασαν σε διάφορες περιοχές στις ΗΠΑ το 1837, το 1865 και το 1873.

Ο τύφος επηρέασε τις πολεμικές εξελίξεις σε πολλές περιπτώσεις: το 1528 τα γαλλικά στρατεύματα αποδεκατίστηκαν στην Ιταλία (18.000 θάνατοι) από τον τύφο, ενώ το 1542 πάνω από 30.000 στρατιώτες πέθαναν από τύφο στην διάρκεια των πολέμων στα Βαλκάνια ενάντια στους Οθωμανούς. Στον τριακονταετή πόλεμο (1618-1648) πάνω από 8.000.000 Γερμανοί στρατιώτες πέθαναν από τύφο και βουβωνική πανώλη.

Φαίνεται ότι ο τύφος εξόντωσε σε μεγάλο ποσοστό τον μεγάλο στρατό του Ναπολέοντα κατά την εκστρατεία του στη Ρωσία το 1812. Από τον στρατό των 500.000 που συγκρότησε το 1813, οι 219.000 φαίνεται ότι πέθαναν από τύφο. Από το 1500 έως το 1914 πέθαναν περισσότεροι στρατιώτες από τύφο παρά από πολεμικές μάχες. Στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο πέθαναν από τύφο 150.000 στρατιώτες στα Βαλκάνια. Από το 1918 μέχρι το 1922 πέθαναν περίπου 3.000.000 Ρώσοι από τύφο. Πολλοί Ρώσοι στρατιώτες κρατούμενοι σε στρατόπεδα των Ναζί πέθαναν, επίσης, από τύφο.

Σε όλες τις ιστορικές περιόδους, οι λοιμώδεις νόσοι είχαν καθοριστικές συνέπειες στις στρατιωτικές αναμετρήσεις. Μια δραματική περίπτωση αφορά την εισβολή του Ναπολέοντα στη Ρωσία. Τον Ιούνιο του 1812, ο Ναπολέων συγκέντρωσε στρατό περίπου 500.000 ανδρών. Καθώς προχωρούσε περνώντας από την Πολωνία και τη Δυτική Ρωσία, σχεδόν τα μισά του στρατεύματα χάθηκαν ή αχρηστεύθηκαν από επιδημία τύφου.

Κι όταν άρχισε η μεγάλη υποχώρηση από τη Μόσχα, είχαν απομείνει μόνο 80.000 άνδρες ικανοί να βαδίσουν. Οι καταστροφικές αυτές απώλειες συνεχίσθηκαν ώστε τον Ιούνιο του 1813 είχαν απομείνει μόνο 3.000 άνδρες στο τέλος της υποχώρησης. Η βασικότερη αιτία των απωλειών του Ναπολέοντα ήταν ο τύφος και η δυσεντερία και όχι ο δριμύτατος ρωσικός χειμώνας ή οι μάχες.

Η Φυματίωση

Προκαλείται από το βακτηρίδιο Mycobacterium tuberculosis. Οι άσχημες συνθήκες ζωής, η κακή διατροφή, η υπερβολική κούραση παίζουν σημαντικό ρόλο στην ασθένεια. Η φυματίωση υπήρχε πάνω από 9.000 χρόνια αλλά μόνο στα τέλη του 19ου και τις αρχές του 20ου αιώνα έγινε μια ασθένεια που σκότωνε μαζικά. Στις βιομηχανικές χώρες εξαιτίας του μεγάλου πλήθους ανθρώπων και της κακής υγιεινής στα αστικά και βιομηχανικά κέντρα προκλήθηκε μαζική διάδοση της ασθένειας μεταξύ των εργαζόμενων τάξεων. Η φυματίωση σκότωνε έναν στους πέντε Ευρωπαίους τον 19ο αιώνα. Εκτιμάται ότι 4.000.000 άνθρωποι πέθαναν στην Αγγλία και την Ουαλία μεταξύ 1851 και 1910, από τους οποίους 3/4 από φυματίωση των πνευμόνων. Η αρρώστια αυτή ήταν κάποτε η κύρια αιτία θανάτου στις ΗΠΑ. Σήμερα αντιμετωπίζεται αποτελεσματικά με αντιβιοτικά. Η φυματίωση προσβάλει κυρίως τους πνεύμονες αλλά και τα νεφρά, τη σπονδυλική στήλη και τον εγκέφαλο. Μεταδίδεται από άνθρωπο σε άνθρωπο. Σύμφωνα με εκτιμήσεις, το ένα τρίτο του παγκόσμιου πληθυσμού έχει προσβληθεί ή μπορεί να προσβληθεί από βακτηρίδια φυματίωσης. Παγκοσμίως, 8.000.000 άνθρωποι αναπτύσσουν ενεργό φυματίωση και σχεδόν 2 εκατομμύρια πεθαίνουν κάθε χρόνο.

Μάλιστα η φυματίωση επηρέασε σε σημαντικό βαθμό την τέχνη όχι μόνο την υγεία και τη ζωή των καλλιτεχνών, αλλά και τα θέματά τους στην ζωγραφική τον 19ο και 20ο αιώνα, τα μοντέλα είναι συχνά μορφές της φυματίωσης, ενώ και το κίνημα του ρομαντισμού στην ποίηση συνδέθηκε με τις μεγάλες επιπτώσεις της φυματίωσης. Τα χλωμά, αδύνατα σώματα και πρόσωπα φαίνεται να αποτέλεσαν και πρότυπα την εποχή εκείνη που επηρέασε και την τέχνη, ιδιαίτερα τη ζωγραφική, την ποίηση (Λόρδος Βύρων, Edgar Alan Poe, John Keats κ.ά.) και τη λογοτεχνία (π.χ. Αλέξανδρος Δουμάς, “Η κυρία με τις Καμέλιες”, Thomas Mann “The Magic Mountain”), τη μουσική αλλά και τα ερωτικά πρότυπα.

Η Ελονοσία ή Malaria

Μία νόσος με ανυπολόγιστες συνέπειες και απώλειες ζωών. Μία από τις νόσους που ο ΠΟΥ έχει χαρακτηρίσει ως πανδημία. Πρόκειται για ασθένεια, που μεταδίδεται στον άνθρωπο από το τσίμπημα ενός θηλυκού κουνουπιού του γένους Ανωφελές (Anopheles). Τα παιδιά ηλικίας κάτω των 5 ετών είναι περισσότερα ευάλωτα στη νόσο. Η ασθένεια είναι διαδεδομένη σε τροπικές και υποτροπικές περιοχές που βρίσκονται σε μία ευρεία ζώνη γύρω από τον ισημερινό. Αυτές περιλαμβάνουν μεγάλο μέρος της υποσαχάριας Αφρικής, της Ασίας και της Λατινικής Αμερικής. Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας εκτιμά ότι το 2012, υπήρξαν 207 εκατομμύρια περιπτώσεις ελονοσίας. Εκείνο το χρόνο, η ασθένεια εκτιμάται ότι οδήγησε στο θάνατο 473.000- 789.000 ανθρώπους, πολλοί από τους οποίους ήταν παιδιά στην Αφρική. Το 2018 ο ΠΟΥ εκτιμά ότι τα κρούσματα ελονοσίας ανέρχονταν στα 228 εκατ. Την ίδια χρονιά, οι θάνατοι άγγιζαν τις 405.000.

Η ελονοσία συνήθως συνδέεται με τη φτώχεια και έχει μια πληθώρα αρνητικών επιδράσεων στην οικονομική ανάπτυξη. Στην Αφρική, εκτιμάται ότι θα οδηγήσει σε απώλεια 12 δισεκατομμυρίων δολαρίων ετησίως λόγω του αυξημένου κόστους υγειονομικής περίθαλψης, έλλειψης ικανότητας για εργασία και επιρροών στον τουρισμό. Σημειώνεται πάντως, ότι παρά τη μεγάλη ανάγκη, κανένα αποτελεσματικό εμβόλιο δεν υπάρχει, αν και γίνονται προσπάθειες για την ανάπτυξη εμβολίου. Προς το παρόν, η προτεινόμενη θεραπεία περιλαμβάνει συνδυασμό φαρμάκων, σε κάποια από τα οποία ωστόσο έχει αναπτυχθεί αντίσταση, με συνέπεια να καθίσταται δύσκολη η αντιμετώπισή της. Οι κίνδυνοι της ασθένειας μπορούν να μειωθούν προλαμβάνοντας τα τσιμπήματα κουνουπιών χρησιμοποιώντας κουνουπιέρες και εντομοαπωθητικά ή μέτρα ελέγχου των κουνουπιών, όπως ψεκάζοντας εντομοκτόνα και αποστραγγίζοντας τα λιμνάζοντα νερά. Κάποια φάρμακα είναι διαθέσιμα για την πρόληψη φορέων ελονοσίας σε περιοχές όπου μαστίζει η ασθένεια.

Η ελονοσία φαίνεται ότι ήταν διαδεδομένη από την αρχαιότητα σε χώρες της Αφρικής και της Ασίας. Και στην Ελλάδα (Καρδαμάτης, 1908), οι άθλοι του Ηρακλή, όπως ο φόνος της Λερναίας Ύδρας και η εκδίωξη των Κενταύρων από το σπήλαιο της Φόλου, θεωρείται ότι συμβολίζουν τις προσπάθειες που έγιναν κατά την προϊστορική εποχή, για την εξυγίανση «ελονοσόπληκτων» περιοχών της Ελλάδας. Άλλοι μελετητές θεωρούν ότι η ελονοσία στη Ελλάδα εμφανίστηκε αργότερα, περίπου τον 5ο π.Χ. αιώνα, και ότι στην εξάπλωσή της μπορεί να αποδοθεί η αρχή της παρακμής του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού. Τις διάφορες κλινικές μορφές της ελονοσίας έχει καταγράψει ο Ιπποκράτης, ο οποίος έκανε και παρατηρήσεις για την επιδημιολογία της νόσου.

Οι Ρωμαίοι αρχίζουν να γράφουν για την ελονοσία από τον 2ο π.Χ. αιώνα. Κατά τον 1ο π.Χ. αιώνα είχε τόσο πολύ διαδοθεί ώστε ολόκληρα διαμερίσματα της Ρωμαϊκής Δημοκρατίας είχαν τελείως ερημωθεί. Οι απόψεις του περίφημου Γαληνού (1ος μ.Χ. αιώνας), ο οποίος απέδιδε τη νόσο στις αναθυμιάσεις ή τα «μιάσματα» των ελών (εξ ου και ο όρος malaria, δυσαερία), κυριάρχησαν ως ερμηνείες ως τον 18ο αιώνα. Αρκετές πληροφορίες υπήρξαν για την ελονοσία στην Ελλάδα και κατά τη βυζαντινή περίοδο, ειδικά για τις κλινικές της μορφές.

Πιθανότατα η αρρώστια που προσέβαλε περισσότερο τους Σταυροφόρους ήταν η ελονοσία, ενδημική στις χαμηλές, υγρές περιοχές της Ανατολής και κατά μήκος των ακτών, εκεί δηλαδή όπου συγκεντρωνόταν ο κύριος όγκος των Σταυροφόρων. Επιβεβαιώθηκε η μαρτυρία του Ιπποκράτη και των συγχρόνων του ότι η ελονοσία κυριαρχεί στην ανατολική Μεσόγειο περισσότερο από 2.000 χρόνια. Κάθε καινούργια φουρνιά Σταυροφόρων από τη Γαλλία, τη Γερμανία και την Αγγλία γινόταν εύκολο θύμα της ελονοσίας της περιοχής.

Η ελονοσία φαίνεται ότι επηρέασε σημαντικά και την Τρίτη Σταυροφορία. Η προέλαση αυτή ανακόπηκε στη διάρκεια των πυκνών βροχών του Νοεμβρίου, που είναι συνήθως ο χειρότερος μήνας για ελονοσία στην Παλαιστίνη, και σταμάτησε οριστικά τον Ιανουάριο, επειδή η αρρώστια και οι στερήσεις εξασθένησαν πολλούς σε τέτοιο βαθμό που δεν μπορούσαν ούτε να σταθούν όρθιοι. Εξάλλου, τον Σεπτέμβριο και τον Οκτώβριο του 1098, χιλιάδες μέλη της Πρώτης Σταυροφορίας είχαν πεθάνει από κάποιο είδος πανούκλας.

Το AIDS ή το Σύνδρομο Επίκτητης Ανοσοανεπάρκειας από τον HIV

Η πρώτη ένδειξη προσβολής ανθρώπου από τον ιό του AIDS βρέθηκε σε δείγματα ορού από την Αφρική το 1959. Τα πρώτα κρούσματα του AIDS θεωρείται ότι εμφανίστηκαν περί τα τέλη της δεκαετίας 1960-70. Τα μέσα της δεκαετίας 1970-80, σε περίοδο σεξουαλικής ελευθεριότητας, η μεγάλη αύξηση των αεροπορικών ταξιδιών προκάλεσε την εξάπλωση του ιού σ' ολόκληρο τον κόσμο. Η πολλαπλή χρήση της ίδιας βελόνας από τους χρήστες ναρκωτικών έγινε μέσο για τη μετάδοσή του σ’ αυτή την ομάδα, η οποία εν συνεχεία αποτέλεσε τον αγωγό για τη μετάδοσή του στην υπόλοιπη κοινωνία.

Οι πρώτες περιπτώσεις του HIV/AIDS αν και επίσημα καταγράφηκαν το 1981, όμως η νόσος εξακολουθεί και σήμερα να προκαλεί απώλειες ζωών. Από το 1981, 75 εκατ. άνθρωποι ήταν φορείς του HIV και περίπου 32 εκατ. έχασαν τις ζωές τους. Πρόκειται για ένα σεξουαλικώς διαδιδόμενο νόσημα, για το οποίο δεν υπάρχει θεραπεία. Γι’ αυτόν τον λόγο θεωρείται ως μια επίμονη επιδημία που επηρεάζει εκατομμύρια ανθρώπων, κάθε χρόνο. Παρότι δεν υπάρχει θεραπεία για το AIDS, έχουν βρεθεί θεραπείες που μπορούν να ελέγξουν το HIV και να «φρενάρουν» τη νόσο.

Ένας από τους πλέον γνωστούς ανθρώπους που διαγνώστηκε με HIV είναι ο αστέρας του ΝΒΑ, και των Λος Αντζελες Λέικερς, Μάτζικ Τζόνσον. Ο Τζόνσον αποκάλυψε την είδηση το 1991, οπότε και εγκατέλειψε την ενεργό δράση. Τα περισσότερα περιστατικά HIV/AIDS καταγράφονται σήμερα σε χώρες της Αφρικής. Ο ιός έδωσε αφορμή για ομοφοβικά ξεσπάσματα, τα οποία περιεγράφηκαν στη βραβευμένη με Όσκαρ ταινία «Philadelphia», το 1993. Περισσότεροι από 32 εκατ. ήταν οι νεκροί από το 1981. To σύνδρομο επίκτητης ανοσολογικής ανεπάρκειας (AIDS) είναι νόσος του ανθρώπινου ανοσοποιητικού συστήματος που προκαλείται από τον ιό της ανθρώπινης ανοσοανεπάρκειας (Human immunodeficiency virus, HIV). Η νόσος παρεμβαίνει στο ανοσοποιητικό σύστημα και παρεμποδίζει τη λειτουργία του, κάνοντας τα άτομα με AIDS περισσότερο πιθανά να αποκτήσουν λοιμώξεις, όπως ευκαιριακές λοιμώξεις και όγκους που συνήθως δεν προσβάλουν τα άτομα με λειτουργικά ανοσοποιητικά συστήματα. Μεταδίδεται πρωταρχικά με τη σεξουαλική επαφή και από τη μητέρα στο παιδί κατά την εγκυμοσύνη, τον τοκετό και τον θηλασμό.

Η γενετική έρευνα δείχνει ότι ο HIV προήλθε από την Κεντροδυτική Αφρική κατά τη διάρκεια των αρχών του 20ού αιώνα. Το AIDS αναγνωρίστηκε για πρώτη φορά από τα Κέντρα Ελέγχου και Πρόληψης Νοσημάτων των Ηνωμένων Πολιτειών το 1981 και η αιτία του, ο HIV, αναγνωρίστηκε στις αρχές τις δεκαετίας του 1980. Το HIV/AIDS είναι πλέον μια παγκόσμια πανδημία. Από το 1981 έως το 2009 προκάλεσε σχεδόν 30 εκατομμύρια θανάτους. Το 2010 περίπου 34 εκατομμύρια άνθρωποι είχαν HIV λοίμωξη παγκοσμίως. Από ασθένειες σχετιζόμενες με το AIDS πέθαναν το 2011 περίπου 1,7 εκατομμύρια άνθρωποι, αριθμός μειωμένος κατά 25% σε σχέση με το 2005 οπότε πέθαναν 2,3 εκατομμύρια άνθρωποι ωστόσο ισοδύναμος με τα θύματα ενός πολέμου μεγάλης κλίμακας.

Η Υποσαχάρια Αφρική είναι η περιοχή που έχει πληγεί περισσότερο. Το 2011, περίπου 69% του παγκόσμιου συνόλου των φορέων (23,5 εκατομμύρια, από τους οποίους 3,1 εκατομμύρια παιδιά) ζούσαν στην περιοχή αυτή, όπου σημειώθηκε και το 70% των θανάτων και το 72% των νέων μολύνσεων παγκοσμίως. Αυτό σημαίνει ότι έχει μολυνθεί περίπου το 5% του πληθυσμού και το AIDS πιστεύεται πως ευθύνεται για το 10% του συνόλου των θανάτων παιδιών. Εδώ επίσης, σε αντίθεση με άλλες περιοχές, οι γυναίκες αποτελούν την πλειοψηφία των οροθετικών και μάλιστα το 60%. Η Νότια Αφρική είναι η χώρα με τον μεγαλύτερο πληθυσμό φορέων του HIV στον κόσμο, με 5,6 εκατομμύρια. Το προσδόκιμο ζωής έχει πέσει δραματικά στις χώρες που έχουν πληγεί χειρότερα από το HIV/AIDS. Για παράδειγμα το 2006 εκτιμάται πως στη Μποτσουάνα είχε πέσει από τα 65 χρόνια, όπου ήταν πριν την έκρηξη του AIDS, στα 35 χρόνια ζωής.

Η Νότια και Νοτιοανατολική Ασία είναι οι περιοχές στη δεύτερη χειρότερη κατάσταση. Το 2011 στην περιοχή αυτή ζούσαν περίπου 4 εκατομμύρια οροθετικοί ή 12% των περιπτώσεων παγκοσμίως, και σημειώθηκαν περίπου 250.000 θάνατοι. Περισσότερο από το 50% των περιπτώσεων αυτών των περιοχών καταγράφονται στην Ινδία. Τα χαμηλότερα ποσοστά μολύνσεων εμφανίζονται στη Δυτική Ευρώπη (0,2%) και την Ανατολική Ασία (0,1%).Στο Ηνωμένο Βασίλειο το 2009 υπήρχαν 86.500 περιπτώσεις και καταγράφηκαν 516 θάνατοι.

H Ανατολική Ευρώπη, η Κεντρική Ασία και η Μέση Ανατολή είναι οι μόνες περιoχές όπου τα τελευταία χρόνια παρουσιάζεται σαφής αυξητική τάση στον αριθμό νέων μολύνσεων ανά έτος, μετά από μια σχετική σταθεροποίηση στα μέσα της δεκαετίας του 2000. Όσον αφορά την κατάσταση στη Βόρεια Αμερική, το 2008 στις ΗΠΑ περίπου 1,2 εκατομμύρια άνθρωποι ζούσαν με τον HIV, και καταγράφηκαν περίπου 17.500 θάνατοι από AIDS. Το CDC εκτιμούσε ότι το 2008 20% των φορέων αγνοούσαν ότι είχαν προσβληθεί από τον ιό. Στον Καναδά το 2008 καταγράφονταν 65.000 φορείς και 53 θάνατοι.

Στην Ελλάδα η πρώτη περίπτωση AIDS εμφανίστηκε το 1981, ο πρώτος θάνατος από AIDS καταγράφηκε το 1983 και τα πρώτα δηλωθέντα περιστατικά μόλυνσης HIV το 1984.Η επιδημία ακολούθησε αυξητική τάση μέχρι και το 1997-8, οπότε ακολούθησε πτώση των νέων μολύνσεων HIV ανά χρόνο και σταθεροποίηση μέχρι περίπου το 2003-4.

Στην πρώτη δεκαετία του 21ου αιώνα ο αριθμός των νέων HIV μολύνσεων ανά έτος παρουσίασε γενικά αυξητική τάση. Τη διετία 2009-2011 σημειώθηκε μια σοβαρή μεταβολή, καθώς οι νέες μολύνσεις αυξήθηκαν κατά 57% σε σχέση με την προηγούμενη χρονιά, τάση που συνεχίστηκε και το 2012 οπότε ο αριθμός δηλωθέντων περιπτώσεων ανά έτος και 100.000 πληθυσμού έφτασε τις 9,2 (δεύτερη υψηλότερη τιμή όλων των ετών, μετά το 1998, και υψηλότερη τιμή νέων λοιμώξεων από την αρχή της επιδημίας). Αυτή η εξέλιξη σήμανε και μια σημαντική αλλαγή στα επιδημιολογικά δεδομένα τα σχετικά με τον τρόπο μετάδοσης του ιού, καθώς το σύνολο σχεδόν των επιπλέον νέων κρουσμάτων αφορά χρήστες ενδοφλέβιων ναρκωτικών, οι περιπτώσεις των οποίων το 2012 ήταν στο 3.500% σε σχέση με αυτές του 2010 (487 το πρώτο δεκάμηνο του 2012, 256 το 2011 σε σχέση με 14 το 2010 και περίπου 10 ανά έτος τα προηγούμενα χρόνια). Πλέον τα νέα κρούσματα σε χρήστες ενδοφλέβιων ναρκωτικών αποτελούν την πλειοψηφία των νεοδηλωθέντων κρουσμάτων (ενώ μέχρι και το 2011 τα νέα κρούσματα εμφανίζονταν κατά κύριο λόγο σε άνδρες που κάνουν σεξ με άνδρες).

Όσον αφορά το AIDS, ο αριθμός των νέων περιπτώσεων ανά έτος ακολούθησε αυξητική τάση μέχρι και το 1997 περίπου, όταν με την εισαγωγή των αντιρετροϊκών θεραπειών HAART ο αριθμός εμφανιζόμενων περιπτώσεων AIDS ανά χρόνο έπεσε και παραμένει σχετικά χαμηλός (λιγότερες από 100 ανά έτος). Από την αρχή της επιδημίας στην Ελλάδα και μέχρι το φθινόπωρο του 2012 είχε καταγραφεί συνολικός αριθμός 12.556 οροθετικών ατόμων, από τα οποία περίπου 18% ήταν γυναίκες, και 86 παιδιά (τη χρονιά που δηλώθηκαν). Έχουν διαγνωσθεί 3.369 περιπτώσεις AIDS και καταγραφεί συνολικά 2.289 θάνατοι στον πληθυσμό των HIV οροθετικών, ανεξάρτητα από την εμφάνιση AIDS ή μη. Μέχρι και το τέλος του 2011, οι συνολικοί θάνατοι λόγω AIDS ήταν 1.714.

Η προφύλαξη από την HIV λοίμωξη, πρωταρχικά μέσω του ασφαλούς σεξ και των προγραμμάτων ανταλλαγής συρίγγων και βελονών, αποτελεί στρατηγική κλειδί για τον έλεγχο της νόσου. Αυτή τη στιγμή δεν υπάρχει αποτελεσματικό εμβόλιο ή θεραπεία που να προσφέρει πλήρη ίαση από τον HIV. Η αγωγή αποτελείται από την υψηλής δραστικότητας αντιρετροϊκή θεραπεία HAART (Highly Active Antiretroviral Therapy) η οποία επιβραδύνει (αλλά δεν σταματά) την εξέλιξη της νόσου και την οποία το 2010 λάμβαναν περισσότεροι από 6,6 εκατομμύρια άνθρωποι σε χώρες με χαμηλό ή μεσαίο εισόδημα. Η αγωγή περιλαμβάνει επίσης προληπτική αλλά και ενεργό θεραπεία κατά των ευκαιριακών λοιμώξεων.

Σύμφωνα με τα στοιχεία του 2020 από το UNAIDS, το 2019 υπολογίζεται ότι: 25,4 εκατ. άνθρωποι δέχονταν θεραπεία, 38 εκατ. άνθρωποι ζούσαν με τον ιό HIV, 1,7 εκατ. ήταν τα νέα κρούσματα HIV, 690.000 άνθρωποι πέθαναν μόνο εκείνη τη χρονιά, 75,7 εκατ. άνθρωποι μολύνθηκαν από τον HIV από την αρχή της πανδημίας, 32,7 εκατ. άνθρωποι έχουν χάσει τη ζωή τους από την αρχή της πανδημίας. Από το 2004, οπότε και η πανδημία ήταν στην κπρ’υφωσή της, οι θάνατοι από AIDS έχουν μειωθεί κατά 60%, ενώ από το 2010 κατά 39%.

Ο ιός Έμπολα

Ο ιός Εμπολα (2014 – 2016) - που πήρε το όνομά του από έναν ποταμό κοντά στο σημείο που καταγράφηκε το πρώτο κρούσμα- είχε περιορισμένο πεδίο συγκριτικά με άλλες πανδημίες της σύγχρονης εποχής. Ήταν όμως εξαιρετικά θανατηφόρος.

Ξεκίνησε από ένα μικρό χωριό στη Γουινέα το 2014 και εξαπλώθηκε σε γειτονικές χώρες της Δυτικής Αφρικής. Ο ιός σκότωσε 11.325 ανθρώπους από τους 28.600 που προσβλήθηκαν από αυτόν. Ο Εμπολα θεωρείται ότι κόστισε 3,77 δισ. ευρώ στη Γουινέα, τη Λιβερία και τη Σιέρα Λεόνε. Όπως και η χολέρα, τα θύματά του ήταν οι χώρες που δεν είχαν τις υποδομές για να τον αντιμετωπίσουν.

Κατερίνα Παππά
Οδοντίατρος, BDS, MSc, c.PhD 

Αγνή Πάντου
Ειδ/νη Μαιευτικής Γυναικολογίας, υπ. Διδάκτωρ ΕΚΠΑ, Ερευνήτρια Κλινικής ΓΕΕΝΣΙΣ Αθηνών

Ευγένιος Κουμαντάκης
Ομ. Καθηγητής Μαιευτικής Γυναικολογίας Πανεπιστημίου Κρήτης
Πρόεδρος Ελληνικής Εταιρίας Αναπαραγωγικής Ιατρικής

Abstract

Diseases, their nature and their effects on people and society change in each era as a result of social and environmental conditions, relationships and values. Historical data from previous pandemics and other health crisis situations are particularly revealing. Between the years 430-426 BC, the city-state of Athens was struck by a mysterious and destructive scourge, the Great Plague of Athens, which was highly contagious and often deadly. The first of seven major cholera pandemics started in India and spread to many neighboring areas and has claimed the lives of millions of people, with the World Health Organization calling it the "forgotten pandemic", notifying that the seventh outbreak in 1961, continues to this day. Leprosy, which affects only humans, was widespread in some areas, and spread to Europe in the 11th century, leading to mass population isolation and stigma. Typhoid is an infectious disease that mainly occurred between troops in wars, ships and prisons. Tuberculosis affected one third of the world's population due to poor living conditions and nutrition and excessive fatigue as it existed for over 9,000 years but only in the late 19th and early 20th century resulted to become a mass killing disease. Malaria is a disease with incalculable consequences and loss of life that the WHO has identified as a pandemic with 207 million cases of malaria recorded in 2012. AIDS, or Acquired Immune Deficiency Syndrome, was first reported in Africa in 1959 and the first cases occurred in the late 1960s and 1970s, while sexual freedom and a large increase in air travel caused the virus to spread throughout the world. Finally, the Ebola virus started in a small village in Guinea in 2014 and spread to neighboring West African countries. 

Βιβλιογραφία

Βακαλόπουλος Α., «Μεταναστευτικές κινήσεις Ελληνικών πληθυσμών ως συνέπεια του πολέμου της Κρήτης», Ιστορία του Ελληνικού έθνους, Ο Ελληνισμός υπό ξένη κυριαρχία (περίοδος 1453 - 1669), Τουρκοκρατία, Λατινοκρατία, τόμος Ι΄ (1974)

Σιμόπουλος Κ., Ξένοι ταξιδιώτες στην Ελλάδα, Δημόσιος και ιδιωτικός βίος, λαϊκός πολιτισμός, εκκλησία και οικονομική ζωή, από τα περιηγητικά χρονικά, Αθήνα 1984

Σπυρίδης Π. Αντιφυματικό εμβόλιο BCG. Στο : Σινανιώτης Κ, Μυριοκεφαλιτάκης Ν, εκδ. Εμβόλια και εμβολιασμοί. Β’ παιδιατρική Κλινική Πανεπιστημίου Αθηνών. Αθήνα 1991

Ελληνική ένωση κατά της φυματίωσης και των νόσων του αναπνευστικού συστήματος. Προτάσεις για θέσεις ομ φυματίωση.

5ο Πανελλήνιο Συνέδριο Νοσημάτων Θώρακος. Αθήνα 1989

Παπαγρηγορίου – Θεοδωρίδου Μ. το εμβόλιο BCG, Στο: Ελληνική Εταιρεία Κοινωνικής Ιατρικής και Ελληνική Εταιρεία Ανασολογίας, εκδ. Εμβόλια. Θεωρία-εφαρμογές-Προοπτικές. Αθήνα 1991

Δημήτρης Τριχόπουλος, Επιδημιολογία – Αρχές – Μέθοδοι - Εφαρμογές, Επιστημονικές εκδόσεις Παριζιάνου

Λούκας Δ. Σπανός, Π. Γαλάνης, Ι. Ζάχος, Τσιλίδης Κ. Επιδημιολογία 1, Εκδόσεις Βήτα

Θεόδωρος Γ. Σταυριανόπουλος Φυματιολογία Αθήναι 1983

Περί τις παλαιάς και νέας χολέρας προς χρήση εκάστου δωρεά Καλλιγά 1965

Μεγάλη Ιατρική Εγκυκλοπαίδεια, Εκδοτικός οργανισμός «χρυσός τύπος» Α. Ε Dr. F Beer- Politevin Τόμος 2

Παναγιωτόπουλος Β. «Δημογραφικές εξελίξεις» Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Ο Ελληνισμός υπό ξένη κυριαρχία (περίοδος 1669-1821) Τουρκοκρατία, Λατινοκρατία Τόμος ΙΑ’(1975)

Ackerknecht E. H. Ιστορία της Ιατρικής, μετάφραση Πασχάλης Β. Ηλιάδης Γ. Αθήνα 1998

Τριχόπουλος Δ., Καλαποθάκη Β., Πετριδου Ε., Προληπτική Ιατρική και Δημόσια Υγεία, Αθήνα 2000

Ττριχόπουλος Δ. Γενική και Κλινική Επιδημιολογία, Εκδόσεις Παριζιάνος, Αθήνα 2002

Μανδύλα-Κακούση Μαρία «Η Παιδιατρική Ειδικότητα του 19ου αιώνα και οι κυριότεροι αντιπρόσωποι της. Ιατρικά χρονικά βορειοδυτικής Ελλάδος(Ιούνιος 2004)

Σουτζόγλου-Κοτταρίδη Πελαγία, Παιδί και υγεία στα πρώτα χρόνια της ανεξάρτητης Ελλάδας 1830-1862, Αθήνα 1991

Καραμπερόπουλος ΔΗΜ. , Η ιατρική ευρωπαϊκή γνώση στον ελληνικό χώρο 1745-1821. Βιβλιοθήκη Ιστορίας της Ιατρικής αρ. 1, Αθήνα 2003

Χρίστοβιτζ Δ., Τα νέα φάρμακα ή επιτομή των κυριοτέρων εκ των νεωστί αναφανέντων νέων θεραπευτικών έργων μετά συνταγών των νέων φαρμάκων, Εν Αθήναις 1888, σελ. 127-132

Διονύσιος Πύρρος, Ιατρικόν Εγκόλπιον, Ναύπλιο 1831

Λαμπρίδη Έλλη, Ιστορία Θουκιδίδου, Αθήνα Γκοβόστης 1965

Λυπουρλής Δ., Αφορισμοί Επιδημιών Α ΚΑΙ Ζ, Θεσσαλονίκη 2000-2001

Δετοράκης Ε. «Η Λέπρα στην Κρήτη. Μια σύντομη αναδρομή στο παρελθόν» Αμάλθεια 1981

Γιαννακόπουλος Κ. «Συνταγμάτιον περί χολέρας καθ’ υψηλή επιταγή της Α.Α.Μ. από τον Ismail, Εκ της πατριαρχικής του γένους τυπογραφίας 1848

Καρδαμάτης Ι. Η ελονοσία εν Ελλάδι και τα πεπραγμένα του συλλόγου, Αθήνα 1914-1928

Λούκος Χ., "Επιδημία και κοινωνία. Η χολέρα στην Ερμούπολη της Σύρου (1854)", Μνήμων

Ζερβογιάννης Ν. «Η Ιστορία της Σπιναλόγκα» Αμάλθεια 1994

Ζερβογιάννης Ν. «Σπιναλόγκα» Αμάλθεια 1970

Ζεϋφάρτ Κ. «Μια επίσκεψη στο Λεπροκομείο της Σπιναλόγκα» Ηράκλειο 1933

Νικολόπουλος Η., Δομές και θεσμοί στην Τουρκοκρατία, Αθήνα 1988, σελ.155-156

Καραμπελόπουλος Δ., «Ιατρική έκθεση του 1833 για μία επιδημία τύφου», Τόμος 1, Εκδόσεις Άγκυρα 2001

Κούτη Χ. Ειδική Επιδημιολογία, Νοσήματα που μεταδίδονται με αρθρόποδα και έντομα, 2001

Παππάς Π., Θεολόγος – Ιστορικός, Βιβλιοθήκη, Αθήνα, 2021 

Aldridge, R. W., Nellums, L. B., Bartlett, S., Barr, A. L., Patel, P., Burns, R., Hargreaves, S., Miranda, J. J., Tollman, S., Friedland, J. S. and Abubakar, I. (2018). Global patterns of mortality in international migrants: a systematic review and meta-analysis. Lancet (London, England), 392 (10164), pp. 2553–2566. https://doi.org/10.1016/S0140-6736(18)32781-8

Bureau of Labor Statistics. (2020, May). The Employment Situation: April 2020. https:www.bls.gov/news.release/archives/empsit_05082020.pdf

Commission on the Social Determinants of Health. (2008). Closing the gap in a generation: Health equity through action on the social determinants of health. World Health Organization. https://www.who.int/social_determinants/final_report/csdh_finalreport_2008.p df

Dahlgren, G. and Whitehead, M. (1991). Policies and strategies to promote social equity in health. Institute for Future Studies.

Edgar, B. (2012). The ethos definition and classification of homelessness and housing exclusion. Journal of European Homelessness, 6, pp. 219-225.

EuroHealthNet (2020). What COVID-19 is teaching us about inequality and the sustainability of our health systems. European Partnership for Improving Health Equity and Wellbeing. https://eurohealthnet.eu/COVID-19

European Center for Disease Prevention and Control (2016). Handbook on implementing syndromic surveillance in migrant reception/detention centres and other refugee settings. https://www.ecdc.europa.eu/sites/default/files/media/en/publications/Publicati ons/ syndromic-surveillance-migrant-centres-handbook.pdf

European Commission. (2014). Roma health report: health status of the Roma population in the member states of the European union. European Commission. https://ec.europa.eu/health/sites/health/files/social_determinants/docs/2014_ro ma_health_report_en.pdf

Gibson, M., Petticrew, M., Bambra, C., Sowden, A. J., Wright, K. E. and Whitehead, M. (2011). Housing and health inequalities: a synthesis of systematic reviews of interventions aimed at different pathways linking housing and health. Health & Place, 17 (1), pp. 175–184. https://doi.org/10.1016/j.healthplace.2010.09.011

Docherty, A. R., … Zimmermann, J. (2018). Progress in achieving quantitative classification of psychopathology. World psychiatry: official journal of the World Psychiatric Association (WPA), 17 (3), pp. 282–293. https://doi.org/10.1002/wps.20566

Marmot, M. (2020). Health equity in England: the Marmot review 10 years on. British Medical Journal (Clinical research ed.), 368, pp. m693. https://doi.org/10.1136/bmj.m693

McNamara, C. L., Balaj, M., Thomson, K. H., Eikemo, T. A. and Bambra, C. (2017). The contribution of housing and neighbourhood conditions to educational inequalities in non-communicable diseases in Europe: findings from the European Social Survey (2014) special module on the social determinants of health. European journal of public health, 27 (suppl_1), pp. 102–106. https://doi.org/10.1093/eurpub/ckw224

Spievack, N., Gonzalez, J. and Brown, S. (2020, May 8). Latinx unemployment is highest of all racial and ethnic groups for the first time on record. Urban Wire blog. https://www.urban.org/urban-wire/latinx-unemployment-highest-all-racial-and-ethnic-groups-first-time-record